ลีซู

ชื่อกลุ่มชาติพันธุ์ : ลีซู

ชื่อเรียกตนเอง : ลีซู

ชื่อที่ผู้อื่นเรียก : ลีซู, ลีซอ

ภาษาที่ใช้พูดและเขียน : ภาษาพูด จีนลีซู ภาษาเขียน : ภาษาเขียนฟราเซอร์ ลีซูจัดอยู่ในกลุ่มธิเบต-พม่า (Tibeto-Burman)

ลีซู Liso แปลว่า “ผู้เรียนรู้” โดยคำว่า “ลี” ในภาษาลีซูมีความหมายว่า “เรียน” ส่วนคำว่า “ซู” คือ คนหรือผู้คน ในจีนชื่อที่มีความหมายในภาษาพวกเขาได้รับการยอมรับให้เป็นชื่อทางการ เขียนเป็นภาษาจีนคือ “傈僳” Lì sù ในขณะที่ลีซูในประเทศพม่านั้น ถูกจัดให้เป็นกลุ่มย่อยของกลุ่มชาติพันธุ์คะฉิ่น สำหรับในประเทศไทย พวกเขาเป็น “ชาวเขา” กลุ่มหนึ่งทางภาคเหนือของประเทศไทยส่วนคำว่า”ลีซอ”นั้นเป็นชื่อที่คนจีนในอดีตใช้เรียกคนลีซูโดยหลังจากมีการปฏิวัติการปกครองในปี 1949 ที่นำไปสู่การสำรวจชนชาติต่างๆ แล้ว คำดังกล่าวก็เริ่มหายไป เพราะถูกแทนที่ด้วยชื่อ “ลีซู” พวกเขามีการแบ่งกลุ่มของตนเองดังนี้ ลีซู เชเช (Sha Sha) ซึ่งก็คือกลุ่มที่ถูกจีนเรีกว่า ลีซูลาย ลีซู โลหวู่ (Lo Wu) ซึ่งหมายถึงกลุ่มที่จีนเรียกลีซูดำ ส่วนลีซูอีกกลุ่มเรียกตนเองว่า ลีซู หลู่ซือ (Lushi) ซึ่งชนชาติพันธุ์กลุ่มนี้อาศัยอยู่กระจัดกระจายในจีน ไทย พม่า และอินเดีย

ในแง่ของภาษานั้นนักภาษาศาสตร์จัดให้พวกเขาเป็นกลุ่มคนที่พูดภาษาในกลุ่มภาษาตระกูลจีน-ทิเบต เชื้อสายโลโล โดยเชื้อสายเหล่านี้ประกอบไปด้วยชาติพันธุ์อาข่า ลาหู่ และปกาเกอะญอ ซึ่งเป็นเชื้อสายที่ค่อนข้างใหญ่ในบรรดาชาติพันธุ์ที่อยู่ตามภูเขา ภาษาลีซูจะมีความแตกต่างในภาษาถิ่น โดยภาษาถิ่นแต่ละถิ่นจะมีภาษาพูดที่ไม่เหมือนกัน

ประชากร

จังหวัดที่กระจายตัวตั้งถิ่นฐานมี จังหวัดเชียงใหม่ เชียงราย แม่ฮ่องสอน ตาก สุโขทัย กำแพงเพชร เพชรบูรณ์ ลำปาง พะเยา แพร่ มีจำนวนประชากรประมาณ 30000 คน

ชนเผ่าลีซู (Lisu) อาศัยอยู่ในอำเภอแม่สอดและอำเภอแม่ระมาดในจังหวัดตากเป็นส่วนหลัก ซึ่งทั้งสองอำเภอนี้ตั้งอยู่ในภูเขาและพื้นที่ริมแม่น้ำปิง ชนเผ่าลีซูมีวัฒนธรรมและวิถีชีวิตที่เป็นเอกลักษณ์ของพวกเขา

ประวัติและที่มา

ถิ่นฐานดั้งเดิมและวัฒนธรรมชาติพันธุ์ลีซู มักจะเป็นที่รับรู้กันว่าอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของจีน แต่ทว่า นอกเหนือจากพื้นที่ของประเทศนั้นแล้ว ก็มีคนที่รู้จักลีซูและวัฒนธรรมลีซูไม่มากนัก อาจมีความเป็นไปได้ว่า สาเหตุหลักอาจเนื่องมาจากการขาดภาษาเขียนของชาติพันธุ์ ทำให้ไม่เคยมีการจดบันทึกประวัติศาสตร์ของตัวเอง หรืออาจเป็นไปได้อีกเช่นกันว่าเป็นเพราะการอพยพย้ายถิ่นฐานกันบ่อยครั้งในช่วงห้าศตวรรษที่ผ่านมา

การเริ่มต้นอพยพเข้ามาในประเทศไทยของชาติพันธุ์ลีซู ได้ถูกบันทึกไว้ค่อนข้างหลากหลาย บ้างก็บันทึกไว้ว่า ชาวลีซูกลุ่มแรกที่เข้ามาได้อาศัยอยู่ที่อำเภอฝางก่อน ซึ่งก็คือราวปี พ.ศ. 2488 บ้างก็บันทึกว่าน่าจะราวปีพ.ศ. 2464 โดยสี่ครอบครัวแรกได้เดินทางเข้ามาเป็นผู้ก่อตั้งหมู่บ้านดอยช้าง อำเภอแม่สรวย จังหวัดเชียงราย

วิถีชีวิตและวัฒนธรรม

อัตลักษณ์ลีซูมีลักษณะที่เด่นชัดภายในกลุ่มชาติพันธุ์ลีซูคือ การทำความรู้จักหรือการนับญาติกับบุคคลอื่น ๆ ด้วยการคำถามเรื่องตระกูล หากทราบตระกูลที่ชัดเจนแล้ว ความผิดพลาดในการนับญาติจะไม่ค่อยเกิดขึ้น แต่ในปัจจุบัน วิธีการนับญาติดังกล่าว ไม่ได้รับความนิยมสำหรับเยาวชนที่อาศัยอยู่ในเมือง เนื่องจากระบบการนับญาตินั้นเป็นเรื่องที่ซับซ้อนและหากไม่ได้ปฏิบัติในชีวิตประจำวันก็อาจจะหลงลืมได้ ทั้งนี้ สิ่งที่เกิดขึ้นกับเยาวชนในปัจจุบันคือ การทำความรู้จักกับบุคคลอื่นหรือนับญาติกับคนที่เป็นลีซูด้วยความคิดแบบไทย เช่น เห็นผู้หญิงลีซูสูงอายุ ก็มักจะเรียกว่าป้าหรือน้าหรือยาย แต่หากนับญาติจากตระกูลลีซู ผู้หญิงดังกล่าวอาจมีศักดิ์เป็นพี่สาวหรือน้องสาวก็ได้ หรือกรณีที่เห็นเด็กหญิงอายุน้อยก็มักจะเรียกว่าน้องสาว แต่หากนับญาติจากตระกูลลีซู เด็กน้อยคนนี้อาจมีศักดิ์เป็นย่า หรือยายก็เป็นได้ อัตลักษณ์ลีซูยังรวมไปถึงความคิดเรื่อง ความอับอาย หรือ “ซาตัว” กับชื่อเสียง หรือ “มีดู่” ตัวอย่างที่เรียกว่าความอับอายของชาวลีซู เช่น พ่อไม่สามารถจ่ายเงินค่าสินสอดเจ้าสาวให้กับบุตรชายได้ หมูสำหรับจัดงานแต่งงานไม่ได้ขนาดตามที่ตกลงกันไว้ ญาติพี่น้องฝ่ายเจ้าบ่าวจะพบกับความอับอายได้

นอกจากนี้ อัตลักษณ์ลีซูยังรวมไปถึงการร้องเพลงโต้ตอบที่มีลักษณะเฉพาะอีกด้วย การร้องเพลงลักษณะนี้เป็นการร้องเพลงที่ผู้ชายและผู้หญิง จะต้องมีความสามารถในการแต่งเพลงและโต้ตอบในสถานการณ์ต่าง ๆ ได้ บทเพลงสำหรับร้องเพลงโต้ตอบไม่ได้มีเนื้อหาที่ตายตัว แต่จะขึ้นอยู่กับว่า คู่ที่โต้ตอบด้วยนั้นจะส่งให้กันอย่างไร อาจเรียกว่าเป็นการโต้วาทีด้วยการร้องเพลงก็ได้

ครอบครัวและระบบเครือญาติลีซูเน้นให้ความสำคัญกับตระกูลของฝ่ายชาย เพราะฉะนั้น ลีซูหลายครอบครัวจึงอยากมีลูกชายไว้สืบสกุล ลีซูมีอยู่ด้วยกันหลายตระกูลช่น แซ่จู (จูจา), แมวป่า ( อูชือ), แซ่มี่ (ฉ่อหมิ), แซ่ย่าง (หย่ะจา), ฯลฯ แต่ละตระกูลมีความแตกต่างเฉพาะด้าน เรื่องของแซ่ตระกูลยังมีบทบาทในการนับญาติและความเหมาะสมสำหรับการเลือกคู่ครองอีกด้วย เช่น ลูกชายหรือลูกสาวของน้องชายของแม่ (น้าชาย) สามารถแต่งงานกับลูกสาวหรือลูกชายของพี่สาวได้ แต่ในกรณีที่ลูกชายหรือลูกสาวของพี่สาวของแม่ (ป้า) ไม่สามารถแต่งงานกับลูกสาวหรือลูกชายของน้องสาวได้ ประการสำคัญเรื่องตระกูลคือ การไม่เกี้ยวพาราสี ไม่กระทำพฤติกรรมเชิงชู้สาวหรือ แต่งงานกับคนที่มีตระกูลเดียวกัน

การแต่งกาย

เครื่องแต่งกายของผู้หญิงลีซูเป็นการแสดงให้เห็นถึงอัตลักษณ์ชาติพันธุ์ที่ชัดเจนกว่าเครื่องแต่งกายของผู้ชาย เนื่องจากมีสัญลักษณ์ที่เป็นเอกลักษณ์ประจำชาติพันธุ์ ซึ่งก็คือแถบผ้าที่ถูกนำมาประกอบและตกแต่งบริเวณต่าง ๆ เช่นบริเวณ หัวไหล่ หน้าอกและหลัง เครื่องแต่งกายลีซู โดยเฉพาะสีของกางเกงเป็นการบ่งบอกถึงความแตกต่างระหว่างชายกับหญิง โดยธรรมเนียมแล้ว ผู้หญิงลีซูไม่ควรสวมใส่กางเกงลีซูสีใด ๆ นอกจากสีดำ ในขณะที่ผู้ชายลีซูสามารถสวมใส่ได้ทุกสี ยกเว้นสีดำ แต่เนื่องจากปัจจุบัน กางเกงลีซูเหล่านี้ได้ถูกผลิตขึ้นภายใต้ความต้องการบริโภคความทันสมัยและแฟชั่นของเนื้อผ้าและลายผ้า ทำให้เยาวชนลีซูผู้หญิงหลายคนหันมาสวมใส่กางเกงลีซูสีอื่น ๆ มากขึ้น ในขณะที่เยาวชนผู้ชายยังไม่นิยมสวมใส่กางเกงลีซูสีดำ ปรากฏการณ์การสวมใส่สีกางเกงโดยไม่สนใจความแตกต่างทางเพศของเยาวชนผู้หญิงนั้น ได้สร้างความไม่ประทับใจให้กับผู้ใหญ่ลีซูพอสมควร

ศาสนาและความเชื่อ

ศาสนาและความเชื่อที่ชาวลีซูในประเทศไทยนับถือคือ ศาสนาผีหรือการเคารพวิญญาณบรรพบุรุษ ชาวลีซูมีการทำนาย โหราศาสตร์ การทำนายของชาวลีซูมีอยู่สองประเภทคือ การทำนายกระดูกไก่และตับหมู โดยการทำนายกระดูกไก่ คือการนำเอากระดูกสะโพกไก่ที่ทำพิธีและปรุงทานเสร็จแล้วมทำนายผู้อาวุโสและผู้มีประสบการณ์สามารถอ่านหรือตีความได้ การแปลความหรือถอดรหัสจากกระดูกไก่เป็นเรื่องที่ต้องพิจารณาร่วมกันของกลุ่มผู้อาวุโสและผู้มีประสบการณ์ แต่ละคนจะพิจารณาจากลักษณะการทำมุมระหว่างไม้ที่เสียบอยู่กับกระดูกไก่อย่างพินิจพิเคราะห์ การถอดความหมายที่ซ่อนอยู่นี้ จะไม่มีการด่วนสรุปจากความเห็นของคนใดคนหนึ่ง แต่เป็นกระบวนการเสนอและแลกเปลี่ยนความเห็นจากหลาย ๆ คน เพื่อให้ได้ข้อสรุปที่ลงตัว ดังนั้น ความหมายที่ถอดรหัสได้จากการดูกระดูกไก่ จึงมักจะมีลักษณะคลุมเครือหรือเคลื่อนไหว ไม่ตายตัว และมีทางออกหรือมีวิธีแก้ไขเสมอ

ประเพณีและเทศกาลสำคัญ

การแต่งงานของลีซูเมื่อสมัยก่อนจะเริ่มขึ้นเมื่อหญิงสาวและชายหนุ่มมีอายุ 16 ปีขึ้นไป เป็นการแต่งงานที่ฝ่ายหญิงจะออกเรือนไปอยู่กับฝ่ายชาย โดยจะมีพิธีหมั้นหมายก่อนและหลังจากนั้นประมาณ 3-4 เดือนจึงจัดงานแต่งงาน งานหมั้นและงานแต่งงานจะถูกจัดขึ้น ณ บ้านของฝ่ายหญิง ทั้งนี้ พิธีกรรมสำคัญของการออกเรือนที่ทั้งฝ่ายชายและฝ่ายหญิงจะต้องปฏิบัติคือ ฝ่ายชายจะต้องทำพิธีแนะนำภรรยาให้กับวิญญาณบรรพบุรุษของฝ่ายชายและฝ่ายหญิงจะต้องทำพิธีขอออกจากการเป็นสมาชิกวิญญาณบรรพบุรุษของตน ในกรณีที่ลูกคนเล็กเป็นลูกสาว มีหน้าที่ต้องดูแลพ่อแม่และไม่สามารถออกเรือนไปอยู่กับฝ่ายชายได้ จำเป็นต้องรับฝ่ายชายเข้ามาอยู่ในบ้านฝ่ายหญิงและจะต้องทำพิธีแนะนำสามีให้รู้จักกับวิญญาณบรรพบุรุษของฝ่ายหญิง แต่ไม่จำเป็นต้องเปลี่ยนนามสกุลตามฝ่ายหญิง แต่หากกรณีที่ลูกเขยไม่ดีหรือไม่สามารถอยู่กับครอบครัวฝ่ายหญิงได้ พ่อแม่ของฝ่ายหญิงอาจต้องใช้ชีวิตเพียงลำพัง ในปัจจุบัน การแต่งงานข้ามชาติพันธุ์ได้รับความนิยมมากขึ้น โดยเฉพาะชายชาวลีซูที่แต่งงานกับชาติพันธุ์ลาหู่หรืออาข่า การจัดทำพิธีแต่งงานขึ้นอยู่กับความเชื่อในศาสนาของทั้งสอง เช่น การนับถือศาสนาคริสต์ พิธีกรรมต่าง ๆ จะถูกปรับเป็นธรรมเนียมคริสต์ทั้งหมด หรือหากเป็นการแต่งงานกับหญิงหรือชายชาติพันธุ์อื่น ๆ จะต้องทำพิธีแต่งงานตามธรรมเนียมของแต่ละชาติพันธุ์

ประเพณีเซ่นไหว้บรรพบุรุษของชาติพันธุ์เรียกว่า “หลี่ฮีฉา” หรือ “เช็งเม้ง” ในภาษาจีน เป็นประเพณีที่ปฏิบัติมานาน โดยประเพณีนี้จะจัดขึ้นราวเดือนเมษายนของทุกปี ประเพณีเซ่นไหว้บรรพบุรุษเป็นประเพณีที่ชาวลีซูเชื่อว่าจะนำมาซึ่งโชคลาภให้แก่ครอบครัวและลูกหลาน ประเพณีเซ่นไหว้บรรพบุรุษยังเป็นประเพณีที่แสดงให้เห็นถึงความกตัญญูของลูกหลานด้วย ประเพณีนี้ หากตัดสินใจจะเซ่นไหว้แล้วจะต้องกระทำอย่างต่อเนื่องเป็นเวลา 3 ปีติดต่อกัน แต่หากอยู่ต่างประเทศและไม่สามารถกระทำพิธีอย่างต่อเนื่องได้ก็สามารถทำได้เช่นกัน แต่ต้องมีการแจ้งให้กับผีในวันที่ทำพิธี